Roepende in de woestijn

Aan het begin van mijn loopbaan werkte ik als leidinggevende bij een grote organisatie. Mijn team verwerkte transacties waar zware compliance eisen golden. Ik had mijn medewerkers de opdracht gegeven om transacties te melden die wel aan de compliance vereisten voldeden, maar waar ze toch ethische bezwaren zagen.

Al vrij snel kwam er een transactie langs die absoluut in aanmerking kwam en ik organiseerde een bijeenkomst met de belangrijkste betrokkenen om te bespreken of we met de transactie door zouden gaan. De reactie: het voldoet aan de compliance eisen, dus ethische bezwaren doen er niet toe.

Destijds schreef ik deze doodlopende weg toe aan mijn eigen onervarenheid, het was mij niet gelukt om deze mensen te overtuigen. Later leerde ik dat voor een ethische organisatie meer nodig is dan alleen een roepende in de woestijn. Want als je ruimte wil creëren voor dit soort ethische vragen, dan moet ook duidelijk zijn wie of wat bepaalt of die transactie alsnog door mag. Of onder welke voorwaarden. Met andere woorden, de organisatie was niet ingericht om met dit soort ethische vraagstukken om te gaan. 

Waarom een ethisch kader niet volstaat

Om ethiek wel een plek te geven in een organisatie, ontwikkelen organisaties vaak een ethisch kader: duidelijke richtlijnen voor ethisch handelen. Het lastige van ethiek is alleen dat het zich niet goed laat vangen in kaders, impact assessments of checklists. Dat is geschikt voor vakgebieden die wat meer zwart wit zijn: je voldoet of je voldoet niet aan bepaalde vereisten. Dat is fijn want je geeft de operatie handvatten om zelf beslissingen te maken op basis van vooraf gedefinieerde eisen of beperkingen. Helaas leidt dit al te vaak tot een vinkjescultuur: zodra aan de eisen is voldaan mag je door, ongeacht eventuele ethische bezwaren. Zodra je ethiek probeert te vatten in regels, ontdoe je het van de belangrijkste meerwaarde. Hoewel een ethisch kader zeker toegevoegde waarde kan hebben, zit de grootste waarde van ethiek juist in het verkennen van dat grijze gebied vanuit verschillende perspectieven. Het kan nogal verschillen per casus wat dat inhoudt. Soms is ethiek ook juist het ter discussie stellen van regels. Maar hoe creëer je nu ruimte voor ethiek als je dat niet zwart-wit kan/wil maken?

Hoe moet het dan wel?

Tegenwoordig houd ik met vooral bezig met ethiek rondom data en algoritmes. Data- en algoritme governance kan helpen om ethiek een plek te geven in de organisatie. Algoritme governance kenmerkt zich over het algemeen door het goed definiëren en beleggen van verantwoordelijkheden en het bepalen welke stappen minimaal doorlopen moeten zijn voordat data, algoritmes of ai ingezet mogen worden. Een deel van het governance proces gaat om compliance: aan welke wet- en regelgeving moet het algoritme voldoen. Maar ook andere onderwerpen zoals registratie, opleiding en ethiek krijgen vaak een plek in het algoritme governance proces.

Door een casusgerichte ethieksessie een vaste plek in het proces te geven, zorg je dat er aan vast moment komt om los van alle checklists en impact assessments vanuit verschillende perspectieven te kijken naar een casus waar ethiek een rol speelt. Tijdens zo'n sessie is er dus ruimte om het grijze gebied te verkennen. Vaak is niet zozeer de vraag of je verder wil met de casus (kan ook), maar meer hoe je het op een verantwoorde manier kan doen. Dit leidt tot concrete aanbevelingen met een 'pas toe of leg uit- verplichting'. Ook hier is een en ander op af te dingen: is ethiek werkelijk te vatten in een sessie van een paar uur met wat aanbevelingen als output? Maar nu organisaties een beetje naar ethiek toe bewegen, is het belangrijk dat ethiek ook naar organisaties toe beweegt. Het moet uitvoerbaar zijn. 

Overigens kan het zijn dat  zo'n ethieksessie op weerstand stuit, dan gaat hier nog bewustwording aan vooraf: veel en vaak communiceren over het belang van ethiek, bij voorkeur aan de hand van voorbeelden.

Als ik terugdenk aan het begin van mijn loopbaan, dan had ik dus niet bij de transactie moeten beginnen, maar bij het proces. Hoewel de desbetreffende transactie de noodzaak van ethiek wel had kunnen benadrukken. Toch is ook dan de vraag of ik het voor elkaar gekregen zou hebben, want toen was er nog een stuk minder aandacht voor ethiek. Waar ik destijds vooral moest overtuigen dat er iets moet gebeuren, is nu vaker de vraag hoe het moet gebeuren.  En dat is al een hele vooruitgang.